Mô hình kinh doanh là gì? Phân loại & Xu hướng các mô hình kinh doanh mới 2025

Mô hình kinh doanh là cách doanh nghiệp tổ chức hoạt động để tạo ra giá trị và lợi nhuận. Tùy vào lĩnh vực, có nhiều loại mô hình kinh doanh khác nhau, từ mô hình sản xuất truyền thống đến những mô hình kinh doanh mới dựa trên công nghệ và xu hướng tiêu dùng hiện đại. Việc hiểu rõ các loại mô hình này giúp doanh nghiệp lựa chọn hướng đi phù hợp, nắm bắt cơ hội tăng trưởng trong năm 2025.

1. Mô hình kinh doanh là gì?

Mô hình kinh doanh là cách một doanh nghiệp thiết kế và vận hành hệ thống hoạt động nhằm tạo ra giá trị cho khách hàng và thu lợi nhuận cho mình. Khái niệm này bao gồm việc xác định sản phẩm hoặc dịch vụ, lựa chọn thị trường mục tiêu và tổ chức các nguồn lực để cân bằng giữa chi phí và doanh thu.

Đối với doanh nghiệp khởi nghiệp, mô hình kinh doanh là nền tảng để thu hút vốn và định hướng phát triển. Với những doanh nghiệp lâu đời, mô hình này đóng vai trò như công cụ chiến lược giúp nắm bắt xu hướng, tối ưu hiệu quả và thích ứng trước biến động thị trường.

 

2. Tầm quan trọng của mô hình kinh doanh

Mô hình kinh doanh định hướng chiến lược phát triển của doanh nghiệp cả ở hiện tại và tương lai. Một mô hình kinh doanh lý tưởng phải là độc đáo và khó bị sao chép, điều này khiến các nhà quản trị luôn phải cân nhắc kỹ lưỡng khi xây dựng. Dưới đây là tầm quan trọng của mô hình kinh doanh:

Xác định mục tiêu và chiến lược kinh doanh

Một mô hình kinh doanh hiệu quả giúp doanh nghiệp xác định rõ ràng mục tiêu như tăng trưởng doanh thu, mở rộng thị trường, phát triển sản phẩm mới hoặc thúc đẩy sự phát triển bền vững. Chiến lược kinh doanh là cách mà doanh nghiệp lựa chọn để đạt được các mục tiêu này. Nhờ mô hình kinh doanh, doanh nghiệp có thể tập trung nguồn lực vào những hoạt động thiết yếu, giúp họ tiến gần hơn đến mục tiêu đã đề ra.

Đánh giá hiệu quả hoạt động kinh doanh

Mô hình kinh doanh là công cụ quan trọng để doanh nghiệp phân tích và đánh giá hiệu quả hoạt động của mình. Thông qua đó, doanh nghiệp có thể nhận diện các ưu điểm, nhược điểm, cơ hội và thách thức trong hoạt động kinh doanh, từ đó đưa ra các điều chỉnh nhằm cải thiện và duy trì sự thành công bền vững.

Thu hút và giữ chân khách hàng

Một mô hình kinh doanh hiệu quả sẽ đáp ứng nhu cầu của khách hàng và mang lại giá trị vượt trội so với đối thủ. Điều này không chỉ thu hút khách hàng mới mà còn giữ chân khách hàng hiện tại, tạo điều kiện để khách hàng tiếp tục quay lại mua hàng trong tương lai.

Cạnh tranh trên thị trường

Mô hình kinh doanh giúp doanh nghiệp tạo ra lợi thế cạnh tranh, dù đó là về giá cả, chất lượng sản phẩm/dịch vụ, hay trải nghiệm khách hàng. Đồng thời, giúp doanh nghiệp hiểu rõ điểm mạnh và điểm yếu của chính doanh nghiệp cũng như của thị trường, từ đó phát triển chiến lược cạnh tranh hiệu quả để nắm bắt lợi thế trên thị trường.

Ngoài ra, mô hình kinh doanh còn giúp doanh nghiệp linh hoạt và nhanh chóng thích ứng với các biến động của thị trường, đảm bảo rằng họ luôn đáp ứng được nhu cầu của khách hàng và duy trì sự cạnh tranh.

3. Các thành phần chính trong mô hình kinh doanh

Một mô hình kinh doanh được ví như “bản đồ vận hành” của doanh nghiệp. Để bản đồ này hoạt động hiệu quả, cần có 9 thành phần cốt lõi sau:

 

Giá trị cốt lõi (Value Proposition)

• Là lời hứa doanh nghiệp đưa ra để giải quyết một vấn đề hoặc đáp ứng nhu cầu cụ thể của khách hàng.

• Giá trị cốt lõi có thể là giá rẻ hơn, chất lượng vượt trội, tiện lợi hơn, thiết kế độc đáo, hoặc trải nghiệm dịch vụ tốt hơn đối thủ.

• Đây chính là lý do khách hàng lựa chọn sản phẩm/dịch vụ của doanh nghiệp thay vì những lựa chọn khác trên thị trường.

Phân khúc khách hàng (Customer Segments)

• Không phải ai cũng là khách hàng mục tiêu. Doanh nghiệp cần xác định rõ:

  • Khách hàng cá nhân hay doanh nghiệp?

  • Họ thuộc độ tuổi, giới tính, thu nhập nào?

  • Thói quen tiêu dùng ra sao?

• Việc chia nhỏ thị trường theo từng nhóm giúp doanh nghiệp có cách tiếp cận phù hợp, tránh lãng phí nguồn lực vào đối tượng không tiềm năng.

Kênh phân phối (Channels)

• Là phương tiện mà doanh nghiệp sử dụng để đưa sản phẩm/dịch vụ đến tay khách hàng.

• Có thể bao gồm: cửa hàng bán lẻ, đại lý, website thương mại điện tử, ứng dụng di động, hoặc các nền tảng mạng xã hội.

• Một kênh phân phối hiệu quả không chỉ đảm bảo sản phẩm đến đúng người, đúng lúc, mà còn góp phần tạo trải nghiệm mua sắm thuận tiện, gia tăng sự hài lòng của khách hàng.

Mối quan hệ khách hàng (Customer Relationships)

• Cách thức doanh nghiệp xây dựng và duy trì mối quan hệ với khách hàng:

  • Dịch vụ cá nhân hóa (personalization).

  • Chăm sóc sau bán hàng.

  • Tạo cộng đồng khách hàng trung thành.

• Giữ mối quan hệ bền vững với khách hàng giúp doanh nghiệp không chỉ bán được hàng một lần, mà còn giữ chân họ quay lại nhiều lần, đồng thời khuyến khích khách hàng giới thiệu sản phẩm cho người khác.

>> Xem thêm: Giải pháp quản lý quan hệ khách hàng hiện đại, dễ ứng dụng.

Dòng doanh thu (Revenue Streams)

• Xác định nguồn thu nhập chính của doanh nghiệp, có thể đến từ:

  • Bán sản phẩm trực tiếp.

  • Cung cấp dịch vụ.

  • Thu phí đăng ký (subscription).

  • Quảng cáo hoặc nhượng quyền.

• Hiểu rõ dòng doanh thu giúp doanh nghiệp quản lý tài chính tốt hơn, đồng thời tìm ra cách mở rộng nguồn thu để tăng trưởng bền vững.

Nguồn lực chính (Key Resources)

• Là những tài sản quan trọng nhất mà doanh nghiệp cần để vận hành mô hình kinh doanh.

• Bao gồm:

  • Tài nguyên vật chất: nhà xưởng, máy móc, kho bãi.

  • Tài nguyên con người: đội ngũ nhân sự, kỹ sư, chuyên gia.

  • Tài nguyên trí tuệ: thương hiệu, bằng sáng chế, bí quyết công nghệ.

  • Tài chính: vốn đầu tư, dòng tiền ổn định.

• Doanh nghiệp sở hữu nguồn lực càng mạnh, lợi thế cạnh tranh trên thị trường càng lớn.

Hoạt động chính (Key Activities)

• Là những công việc trọng yếu mà doanh nghiệp phải thực hiện hàng ngày để tạo ra và duy trì giá trị cho khách hàng.

• Ví dụ:

  • Doanh nghiệp sản xuất: tập trung vào nghiên cứu, phát triển và sản xuất sản phẩm.

  • Doanh nghiệp thương mại điện tử: chú trọng quản lý nền tảng công nghệ, logistics và marketing.

• Đây là phần “xương sống” quyết định hiệu quả vận hành của cả mô hình.

Đối tác chính (Key Partners)

• Không doanh nghiệp nào hoạt động một mình. Các đối tác đóng vai trò quan trọng trong việc bổ sung năng lực mà doanh nghiệp chưa có.

• Đối tác có thể là:

  • Nhà cung cấp nguyên vật liệu.

  • Đơn vị logistics.

  • Công ty công nghệ.

  • Đối tác chiến lược cùng hợp tác phát triển sản phẩm/dịch vụ.

• Mạng lưới đối tác càng rộng và chất lượng, doanh nghiệp càng linh hoạt và có sức bật mạnh hơn trước biến động thị trường.

Cơ cấu chi phí (Cost Structure)

• Là toàn bộ chi phí phát sinh khi vận hành mô hình kinh doanh, từ sản xuất, marketing, logistics, nhân sự đến quản trị.

• Doanh nghiệp cần phân tích để xác định đâu là chi phí cố định, đâu là chi phí biến đổi, từ đó tối ưu hóa để đạt lợi nhuận cao nhất.

• Quản lý chi phí hiệu quả giúp doanh nghiệp duy trì tính cạnh tranh và khả năng mở rộng quy mô.

4. 5 bước xây dựng mô hình kinh doanh

5 bước xây dựng mô hình kinh doanh là quy trình giúp doanh nghiệp định hình rõ ràng cách thức hoạt động và tạo ra giá trị. Đây là nền tảng quan trọng để xác định hướng đi, tổ chức nguồn lực và đảm bảo sự phát triển bền vững.

Bước 1: Nghiên cứu thị trường và xác định khách hàng mục tiêu

Bước đầu tiên là thu thập và phân tích dữ liệu thị trường: xu hướng tiêu dùng, nhu cầu chưa được đáp ứng, hành vi mua hàng và sự thay đổi trong lối sống. Đồng thời, doanh nghiệp cần đánh giá đối thủ cạnh tranh để hiểu rõ họ đang làm tốt điều gì và còn bỏ ngỏ điều gì. Từ đây, việc phân khúc thị trường và xác định nhóm khách hàng mục tiêu trở nên chính xác hơn, giúp doanh nghiệp tập trung nguồn lực thay vì dàn trải.

Bước 2: Xác định giá trị cốt lõi (Value Proposition)

Giá trị cốt lõi là “linh hồn” của mô hình kinh doanh. Đây chính là lợi ích nổi bật hoặc giải pháp khác biệt mà doanh nghiệp mang đến cho khách hàng. Để làm rõ, doanh nghiệp nên trả lời: sản phẩm/dịch vụ giải quyết vấn đề nào, mang lại giá trị gì so với lựa chọn thay thế? Khi giá trị cốt lõi được xác định rõ ràng, doanh nghiệp không chỉ dễ dàng chinh phục khách hàng mới mà còn duy trì sự trung thành của khách hàng hiện tại.

Bước 3: Lựa chọn mô hình doanh thu và cấu trúc chi phí

Một mô hình kinh doanh bền vững cần có nguồn doanh thu ổn định và hệ thống chi phí hợp lý. Doanh nghiệp phải xác định cách thức tạo ra doanh thu chính (bán hàng, cho thuê, đăng ký thành viên, quảng cáo, hoa hồng…) và dự đoán các dòng thu nhập phụ. Song song đó, việc phân tích chi phí cố định, chi phí biến đổi và biên lợi nhuận sẽ giúp doanh nghiệp cân bằng giữa lợi nhuận và khả năng duy trì hoạt động.

Bước 4: Thiết kế kênh phân phối và quản lý quan hệ khách hàng

Kênh phân phối đóng vai trò cầu nối giữa sản phẩm/dịch vụ và khách hàng. Doanh nghiệp cần chọn lựa giữa phân phối trực tiếp (cửa hàng, website, app) hoặc gián tiếp (đại lý, đối tác, sàn thương mại điện tử). Ngoài ra, chăm sóc khách hàng và duy trì mối quan hệ bền chặt là yếu tố tạo nên lợi thế dài hạn. Các chiến lược như cá nhân hóa trải nghiệm, chương trình khách hàng thân thiết hay dịch vụ hậu mãi tốt sẽ tăng khả năng giữ chân khách hàng.

Bước 5: Kiểm chứng, điều chỉnh và tối ưu mô hình

Sau khi đưa mô hình vào vận hành, doanh nghiệp cần đo lường hiệu quả bằng các chỉ số như doanh thu, tỷ lệ lợi nhuận, mức độ hài lòng của khách hàng hoặc thị phần. Thực tế thị trường luôn thay đổi, vì vậy việc điều chỉnh, bổ sung hoặc cải tiến mô hình là điều tất yếu. Những doanh nghiệp thành công thường là những đơn vị biết học hỏi nhanh từ phản hồi, nắm bắt kịp thời xu hướng và liên tục tối ưu để duy trì lợi thế cạnh tranh.

 

5. Các loại mô hình kinh doanh thành công hiện nay

Trong thời đại kinh tế số, mô hình kinh doanh không chỉ đơn giản là cách bán sản phẩm mà còn là chiến lược tạo ra giá trị, xây dựng trải nghiệm khách hàng và duy trì lợi thế cạnh tranh. Dưới đây là những mô hình phổ biến, đã chứng minh hiệu quả và được nhiều doanh nghiệp áp dụng thành công:

Mô hình kinh doanh truyền thống (Product/Service-based)

Đây là hình thức lâu đời nhất, trong đó doanh nghiệp tạo ra sản phẩm hoặc cung cấp dịch vụ rồi bán trực tiếp cho khách hàng. Doanh thu đến từ giao dịch mua – bán rõ ràng, dễ theo dõi và quản lý. Mô hình này thường thấy trong các ngành sản xuất, bán lẻ, dịch vụ ăn uống, với ưu điểm là cấu trúc vận hành đơn giản, dễ kiểm soát chi phí. Tuy nhiên, để duy trì lợi thế, doanh nghiệp cần liên tục đổi mới sản phẩm và tối ưu trải nghiệm khách hàng, bởi sự cạnh tranh thường diễn ra gay gắt.

Mô hình đăng ký thuê bao (Subscription)

Thay vì mua đứt, khách hàng trả phí định kỳ theo tháng, quý hoặc năm để tiếp tục sử dụng dịch vụ hoặc sản phẩm. Đây là mô hình rất phổ biến trong ngành công nghệ (phần mềm, ứng dụng), giải trí (nhạc, phim trực tuyến) hay các dịch vụ tiện ích (giao đồ ăn, tập gym). Ưu điểm lớn nhất là tạo nguồn thu ổn định, có thể dự đoán được dòng tiền, đồng thời giúp doanh nghiệp xây dựng mối quan hệ gắn bó dài hạn với khách hàng.

Mô hình freemium

Doanh nghiệp cung cấp một phiên bản miễn phí với các tính năng cơ bản, trong khi người dùng muốn trải nghiệm đầy đủ hơn thì cần nâng cấp trả phí. Đây là cách tiếp cận được nhiều startup công nghệ, ứng dụng di động và phần mềm trực tuyến sử dụng để nhanh chóng thu hút lượng lớn người dùng. Freemium vừa giúp thương hiệu lan tỏa dễ dàng, vừa cho phép doanh nghiệp phân loại khách hàng theo nhu cầu, từ đó tối ưu hóa chiến lược upsell.

Mô hình thương mại điện tử (E-commerce)

Thay vì cửa hàng vật lý, doanh nghiệp bán hàng trực tuyến thông qua website, ứng dụng hoặc sàn thương mại điện tử. Mô hình này mở ra cơ hội tiếp cận khách hàng ở phạm vi rộng hơn mà không bị giới hạn bởi vị trí địa lý. Đồng thời, chi phí vận hành cũng linh hoạt và dễ mở rộng quy mô. Trong bối cảnh người tiêu dùng ưu tiên mua sắm trực tuyến, thương mại điện tử trở thành một trong những mô hình phát triển nhanh và bền vững nhất.

Mô hình nền tảng (Platform/Marketplace)

Thay vì trực tiếp cung cấp sản phẩm, doanh nghiệp tạo ra một nền tảng kết nối người mua và người bán. Doanh thu có thể đến từ phí giao dịch, quảng cáo hoặc các dịch vụ gia tăng. Các ví dụ tiêu biểu có thể kể đến như các sàn thương mại điện tử, nền tảng gọi xe, ứng dụng đặt phòng. Điểm mạnh của mô hình này nằm ở hiệu ứng mạng lưới: càng nhiều người tham gia, giá trị nền tảng càng tăng, tạo lợi thế cạnh tranh bền vững.

Mô hình chia sẻ (Sharing Economy)

Dựa trên nguyên tắc chia sẻ tài nguyên sẵn có thay vì sở hữu riêng, mô hình này tận dụng nguồn lực nhàn rỗi để cung cấp dịch vụ cho cộng đồng. Người dùng có thể cho thuê nhà, xe, hoặc các tài sản khác để kiếm thêm thu nhập, trong khi khách hàng chỉ trả tiền khi có nhu cầu sử dụng. Đây là cách tiếp cận mang tính bền vững, tối ưu chi phí cho cả hai bên và ngày càng được ưa chuộng tại các đô thị lớn.

Mô hình kinh doanh xanh và bền vững (Sustainable Business Model)

Xuất phát từ nhu cầu tiêu dùng có trách nhiệm và ý thức bảo vệ môi trường, nhiều doanh nghiệp áp dụng mô hình sản xuất xanh, kinh tế tuần hoàn hoặc tái chế nguyên liệu. Điểm đặc trưng của mô hình này là song song với lợi nhuận, doanh nghiệp còn đặt mục tiêu giảm tác động tiêu cực đến môi trường và xã hội. Đây không chỉ là chiến lược phát triển lâu dài mà còn giúp thương hiệu gia tăng uy tín, đáp ứng xu hướng tiêu dùng xanh toàn cầu.

Mô hình kết hợp (Hybrid Model)

Thay vì chỉ đi theo một hướng, nhiều doanh nghiệp áp dụng đồng thời nhiều mô hình khác nhau, ví dụ vừa bán gói thuê bao, vừa cung cấp bản miễn phí freemium, hoặc kết hợp thương mại điện tử với marketplace. Cách làm này mang lại sự linh hoạt, đa dạng hóa nguồn doanh thu và khả năng thích ứng nhanh trước biến động thị trường. Nhờ đó, doanh nghiệp vừa mở rộng tệp khách hàng vừa giảm thiểu rủi ro khi một kênh kinh doanh gặp khó khăn.

6. Những mô hình kinh doanh mới & tiềm năng trong tương lai

Sự thay đổi của công nghệ và hành vi tiêu dùng đang mở ra nhiều hướng đi mới cho doanh nghiệp. Một số mô hình nổi bật và hứa hẹn phát triển mạnh trong tương lai có thể kể đến:

Mô hình kinh doanh dựa trên dữ liệu

Dữ liệu trở thành tài sản chiến lược, giúp doanh nghiệp hiểu rõ nhu cầu khách hàng, tối ưu hoạt động và thậm chí xây dựng thêm nguồn thu từ dịch vụ phân tích. Trong bối cảnh kinh tế số, những doanh nghiệp khai thác tốt dữ liệu sẽ có lợi thế cạnh tranh rõ rệt.

Mô hình trí tuệ nhân tạo (AI-powered)

AI không chỉ là công cụ hỗ trợ mà đang trở thành nền tảng để tạo ra giá trị mới: từ tự động hóa, dự đoán hành vi, cá nhân hóa dịch vụ đến phát triển sản phẩm sáng tạo. Đây sẽ là xu hướng trọng tâm trong nhiều ngành như y tế, giáo dục, thương mại điện tử hay tài chính.

Mô hình kinh tế sáng tạo (Creator Economy)

Cá nhân có thể trực tiếp kinh doanh bằng chính nội dung, kỹ năng và thương hiệu cá nhân của mình. Với sự phát triển của các nền tảng số, người sáng tạo nội dung, chuyên gia hay nghệ sĩ đều có thể tiếp cận khách hàng toàn cầu mà không cần hạ tầng truyền thống.

Mô hình kinh doanh tuần hoàn (Circular Economy)

Đặt trọng tâm vào việc tái chế, tái sử dụng và kéo dài vòng đời sản phẩm, mô hình này vừa giảm thiểu tác động môi trường vừa mở ra hướng phát triển bền vững. Đây là lựa chọn được nhiều doanh nghiệp quan tâm trước sức ép về trách nhiệm xã hội và xu hướng tiêu dùng xanh.

7. Kết luận

Mô hình kinh doanh không chỉ là khung sườn giúp doanh nghiệp vận hành hiệu quả mà còn là nền tảng để tạo lợi thế cạnh tranh trong dài hạn. Việc lựa chọn và xây dựng mô hình phù hợp giúp doanh nghiệp xác định rõ hướng đi, tối ưu nguồn lực và đáp ứng đúng nhu cầu thị trường.

Trong bối cảnh thay đổi nhanh chóng của công nghệ và hành vi tiêu dùng, doanh nghiệp cần vừa khai thác các mô hình truyền thống đã được chứng minh hiệu quả, vừa mở rộng sang những mô hình mới đầy tiềm năng. Sự kết hợp linh hoạt giữa cũ và mới sẽ tạo ra giá trị bền vững, giúp doanh nghiệp thích ứng và phát triển mạnh mẽ trong tương lai.

>> Xem thêm: Giải pháp quản trị toàn diện cho doanh nghiệp.